Sağlıkta bölgesel eşitsizlikler, eğitim ve gelir eşitsizlikleri ile açıklanabilir mi? / Işıl Ergin

Bu hafta içinde BMC Public Health dergisinde yayınlanan çalışmamızda Türkiye’de sağlık ve engelliliğe dair bölgesel eşitsizliklerin, gelir ve eğitim eşitsizlikleri ile açıklanıp açıklanamayacağını inceledik. Eşitsizlikler yazınının önemli bilim insanlarından Anton Kunst’la beraber yaptık bu incelemeyi ve çalışma bölgesel eşitsizliklerin asıl belirleyicisinin eğitim ve gelir farklılıkları olduğunu gösterdi.*

Ülkemizde pek çok sağlık sorununu incelediğimizde, bölgesel eşitsizlikler karşımıza çıkan önemli bir gerçek. Örneğin bebek ölüm hızı Batı’da binde 13 iken Doğu’da binde 24’e ulaşmakta (1.8 kat), beş yaş altı çocuk ölümlerinde ise bu oran iki kat farka işaret etmekte. Bulaşıcı hastalık hızlarında da benzer farklılıkları saptamak mümkün. Peki bu farklılıklar sadece bu coğrafi bölgelerde yaşamaktan mı kaynaklanmakta yoksa bu bölgelere özgü gelir ve eğitim eşitsizlikleri bu durumu açıklayabilir mi? Bu amaçla, 2003 yılında Dünya Sağlık Örgütü’nün tüm dünyada yürüttüğü Dünya Sağlık Araştırması (DSA) verilerinin Türkiye’ye ait olan kısmını mercek altına aldık. Başlangıçta sınıfsal farklılıkların etkisini incelemek amacıyla yola çıksak da DSA’daki sınıf değişkeninin oldukça düşük bir yanıtlanma oranına ve veri kalitesine sahip olduğunu gördük. Bu durum üretim araçlarına sahiplik üzerinden yapılacak bir sınıf analizinden yoksun bırakmakla birlikte, veri tabanının olanakları doğrultusunda, eğitim ve refahı esas alan bir analizi yapmaya ve bu değişkenlerin bölgesel eşitsizliklerdeki payını bu bağlamda incelemeye değer bulduk.

Sağlık durumunun değerlendirilmesinde  algılanan sağlık değişkenini, engellilik içinse bu alandaki sorgulamadan ürettiğimiz skorlamayı kullandık. Kadın ve erkek, yaşlı ve genç gruplarında durumu ayrı ayrı inceledik. Hem engellilik hem de sağlık durumu açısından tüm tablolarda benzer bir sonuca ulaştık:  Sağlık ve engellilik üzerinde bölge değişkeninin etkisi, gelir ve eğitim değişkenleri ile birlikte analiz edildiğinde, ortadan kalkmakta, bölgesel eşitsizlikler silinmekte idi.  Yani coğrafi temelli sağlık eşitsizliklerinin temelinde, hanenin refah düzeyi ve bireyin eğitimi önemli rol oynamakta idi. Makale içinde dört tablo olarak yer alan saptamaları teknik ayrıntılarından arındırıp biraz daha okumayı kolaylaştırmak açısından ekteki tabloda özetlemeye çalışabiliriz. Bu özet Tabloda da görüldüğü gibi, tüm değişkenler analize katıldığında (lojistik regresyon analizi ile) bölge değişkeni, kötü sağlık veya engelliliği artıran bir risk artışına yol açmamaktadır. Istisnai durum sadece Doğu, Karadeniz ve Orta Anadolu’da yaşayan 50 yaş üzeri kadınlarda ortaya çıkmakta, onların sağlığı bölge değişkeninin etkisi altına girmektedir.  Eğitim ve refah değişkenleri ise, diğer değişkenlerin etkisinden bağımsız olarak, düşük eğitim ve refah gruplarına doğru şiddetlenen biçimde, sağlığı olumsuz etkilemektedir. Örneğin; en düşük refah grubu genç erkeklerde, en yüksek refah grubuna göre kötü sağlık algısı 7.46 kat, daha yaşlı olanlarda 1.99 kat daha sıktır. Aynı durum kadınlar için 4.06 ve 2.09 kattır.

Bu saptamaların bugün süregiden pek çok tartışma açısından bilgilendirici olacağını ve bölgeler arası sağlık farklılıklarının altında yatan dinamikleri inceleyenler açısından, önemli bir tartışma sunacağını düşünüyorum. Çalışmada kır/kent farklılıklarının da benzer bir özellik gösterdiği görülmektedir. Her iki duruma da ışık tutan tartışma kapsamında; “kalkınma” kavramına eleştirel bir bakış yanısıra eğitim ve refah değişkenlerinin sağlık üzerindeki başat belirleyici rolü de irdelenmektedir.

Halk sağlığı müdahalelerinin, bölgesel eşitsizliklere yoğunlaşan perspektiften daha fazla öncelemesi gereken hattın, sosyoekonomik ve sınıfsal eşitsizlikler olduğu saptamasını da son söz olarak belirtelim.

*Makale içeriğine bu linkten ulaşabilirsiniz.

http://www.biomedcentral.com/content/pdf/s12889-015-2273-5.pdf